آنانی که مدعی حمایت از محیط زیست هستند سرنا را از سر گشاده آن می نوازند. در شرایطی که هنوز بخش قابل توجه ای از روان آبهای کشور از دسترس خارج شده و به کشور های همسایه یا به دریا می ریزند، به دنبال تخریب سدها و توقف این صنعت نو پای کشورند.
در گرما گرم تابستان سوزان سال 1380، در کلان شهر تهران که از زمان ساخت شبکه لوله کشی تاکنون، ساکنانش به یاد ندارند با کمبود یا نبود آب روبرو شده باشند، ناگهان و به نوبت دستگاه های تهویه از کار می افتند، شرشر و زمزمه همیشگی آب از شیر های منازل خاموش می شود، شیلنگ های پارک ها و فضای سـبز بی رمق می گردند. فواره های بلـند و تزئین کاری شده میـدان ها، کوتاه می شـوند و آدم های شهری، لا به لای جهنم سر به فلک کشیده برج های فلزی و آسمان خراش های بتنی، مانند کارگران صبور ساختمانی عرق می ریزند و عرق خشک می کنند. محله های فقیر نشین با خانه های محقر خود در محدوده های پر تراکم و بی قواره حاشیه شهر، نبود آب را با گسترش آلودگی و شیوع بیماری استقبال می کنند و محله های ثروتمند شهر به برکت مخازن ذخیره آب در پشت بام های خود، کمبود آب را با انتقادهای خشک هـمراه می سازند. انبوه متوسط مردم با انباشـتن دبه ها، دیگ ها و دیگچه ها از آب و کاستن از مصارف غیر ضروری، گرمای منازل و محیط های کاری خود را به امید رفع بحران آب و پناه بردن به خنکی خفه کننده کولر های آبی در تخیل خود تا حدودی سرد می کنند.
پس از یک تلاش خشک یک روزه، در آخرین ساعتی که مردم در تراکم آهن و دود از کار جان فرسای روزانه به سر پناه های خود بر می گردند، و ساکنان محله های پر در آمد، برای مهمانی های شبانه آماده می شوند، زمزمه و شر شر مجدد آب، پر هیاهو و نفس زنان از شیر ها شنیده می شود. انبوه مردم سـرگردان محـله های پر ازدحام حاشـیه شـهر، سـطل به دست و دبـه به دست، در انتـظار آب، به صف می ایستند تا یک بار دیگر لذت حاشیه نشینی را که نبود برنامه ریزی از روستا ها به شهر سوقشان داده است، تجربه کنند.
تهران پایتخت سیاسی کشور که قبله گاه آمال روستایی ها و شهرستانی ها برای سکونت در آن است، به یکباره در چنـبره کم آبی و بی آبی گرفتار می آید. برنامه ریزان و مسئولان خدمات شهری با تشکیل سـتادهای بحـران به دنـبال راه چاره می گردند، هر چـند با شـتاب بر تعـداد چاه های عمـیق تامین آب می افـزایند و جریمه های تصاعدی برای مشـترکان پر مصرف بر قرار می کنند، تا این تابستان سوزان را نیز پشت سر بگذارند، اما تامین آب دایـمی و پایدار مصارف مخـتلف اقتصادی کشـور را با احداث سـدها و مخازن ذخـیره آب از نظر دور نمی دارند و در اولویت قرار می دهند.
آب تنها ماده خام طبیعی است که هیچ جانشینی ندارد، و از این رو در کشور خشک و نیمه خشکی چون ایران باید از قطره قطره آن به درسـتی حفـاظت نمود، و جز بیش از آنچه در موافقت نامه های رودخانه های مرزی آمده است، اجازه نداد که این ماده حیاتی از کشور خارج شود، و با برنامه ریزی فنی و مهندسی، و رعایت اصول زیست محیـطی، با ایجاد سـدها و مخازن نگهـداری آب ها، در حفظ و حراست آن کوشید. در آستانه قرن بیست و یکم، آب نه همان مقام و اهمیتی را دارد که نفت در قرن بیستم داشت، بلکه برخلاف نفت که پایان پذیر است، آب به صورت کالایی با ارزش در آمده که ثروت ملت ها به ویژه در مناطق خشک و کم باران را تعیین و تامین می کند. چگونگی حل مشکل آب در هر کشور، نشان دهنده روند درایت برنامه ریزان، تصمیم سازان و تصمیم گیران آن کشور است.
ترکیه کشوری است که پیش از چند برابر روان آب های سالانه خود، در کشورش سد و مخزن ساخته، و عراق هم در همسایگی ما در همین جهت عمل کرده است، حکایت از آینده نگری دقیق آنها برای مهار همه سیلاب ها و روان آب های کشورهای خود می کنند.
کشورهای جهان با شتاب در کنترل منابع آب و ایجاد سدها و مخـازن از یکدیگر پیشی می گیرند. اگر سدهای بزرگ ایالات متحده از 1100گذشته وکشور کانادا بیش از 1200 سد بزرگ را در کارنامه فنی و مهندسی خود ثبت کرده است، و چین، هند، ژاپن که هر یک بیش از چندین هزار سد بزرگ را احداث کرده اند و آخرین قطرات روان آب های خود را نیز در پشت سدهای ذخیره نموده اند، کمبود بارندگی ندارند و بارندگی سالانه آنها چندین برابر کشور ماست و حتی بدون احداث سد هم قادر به آبیاری اراضی گسترده و تامین نیاز های غذایی خود هستند. این کشورها دغدغه های توسعه را مدت هاست پشت سر گذاشته اند، سدها را همـچون بانک ها به عنوان ذخـیره کننده ثـروت خود می دانند، و سدهای قدیمی را چون ساختمان های قدیمی ویران کرده و سدهای نو با ظرفیت های بیشتر، جلوه های مهندسی نوتر و ظاهری زیباتر احداث می کنند.
تمدن های باستانی و کهن همه در کنار رودخانه ها شکل گرفته اند تا دسترسی کوتاه و راحت را به آب پیدا کنند، ولی از زمانی که شهرها در کنار رودخانه ها شکل می گرفت، زمان زیادی گذشته است. تاریخ گواه صادقی است که شهر سوخته سیستان و بلوچستان در همین کشور با تغییر مسیر رودخانه هیرمند و بدون هیچ حمله یا عامل خارجی به تدریج از سکنه خالی شده و ویران گردیده و به تاریخ پیوسته و مردم آنجا به نواحی دیگری کوچ کرده اند. فناوری سد سازی جلوی کوچ نشینی و خالی شدن شهر ها را گرفته و با تغییر مسیر رودخانه ها که در تاریخ زمین شناسی امری طبیعی است، آب ذخیره شده در پشت سدها را به وسیله کانال تا دورترین نقاط نیز هدایت کرده و سرمایه گذاری های انجام شده در ساخت شهرها را حفظ کرده و منابع ملی را هدر نداده است.
در کشور ما که استفاده از تجارب و کارهای گذشتگان هنوز فرهنگ مسلط جامعه نشده است، و با تغییر دولت ها، برنامه ای عمرانی نیز دچار سردرگمی و تغییر می شوند. گروهی که خود را حامیان محیط زیست می خوانند و صرفا توسعه و پیشرفت کشور را درگرو فعالیت ها و پروژه های غیر سازه ای تعریف می کنند، در دو سال اخیر فریاد مخالفت و دشمنی با صنعت سدسازی را در کشور سر داده و با مصاحبه های یک جانبه در کانال های تلویزیونی و انتشار مطالب غیر کارشناسی در روزنامه های داخلی، کانال های برون مرزی و فضاهای مجازی تا آنجا پیش رفته اند،که از شکل گیری مافیای سد سازی در کشور خبر می دهند. این لشکر یکصدهزار نفری مافیای سدسازی که ساخته و پرداخته ذهن معلول و بیمار آنان است، شامل کارکـنان صنعت آب و برق کشورند که به زحمت برخی از آنان مالک آپارتمان کوچکی شده اند و زندگی خود و خانواده شان را به دشواری تامین می کنند، یا بخشی از این مافیای خود ساخته، شرکت های مهندسی مشاورند که نیرو های خود را به حداقل کاهش داده، و توان پرداخت اجاره بهای دفتر خود را نیز ندارند و یا کارشان به تعطیلی کشیده شده است. پیمانکاران که به باور اینان، قوی ترین رکن این مافیا هستند، به فروش ساختمان ها و ماشین آلات خود دست زده اند، تا با توجه به حقوق های معوقه بیش از چندین ماهه خود، بتوانند حداقل معیشتی را برای نیرو های فنی و مهندسی اشان که با سرمایه های مالی و فنی این کشور تربیت شده اند، حفظ کنند.
دوستداران محیط زیست و سخن گویان آنان سرنا را از سر گشاده آن می نوازند. در شرایطی که هنوز بخشی قابل توجه ای از روان آب های کشور از دسترس خارج شده و به کشور های همسایه یا به دریا می ریزند، و بخشی دیگر از این روان آب ها در موقع سیلابی، شهرها را در خود غرق می سازند، به تاسیسات شهری آسیب می رساند و جان مردم بی نوا را می گیرد، و هنوز ظرفیت سد سازی کشور جای بسیار زیادی برای کارکردن دارد، به دنبال تخریب سدها و توقف این صنعت نو پای کشورند که به فرموده رهبر هوشمند انقلاب یکی از افتخارات ما در عرصه جهانی محسوب می شود.
این دایه های مهربان تر از مادر، حتی آگاهی از صنعت سد سازی در کشور های همسایه و جهان را نیز ندارند. کشوری چون هلند که 50 سال است، همه سدهای خود را ساخته، یکی از مجرب ترین و بزرگ ترین جایگاه صنعت سد سازی را برای خود ایجاد کرده و این صنعت را متوقف نکرده است.
صنعت آب و برق کشور اینک با وضع دشوار و ناخوشایندی روبروست، کسانی که با احداث واحدهای نیشکر در آلودگی آب کارون سهمی اساسی دارند، پشت سر گتوند سنگر گرفته و آن را به چالش می کشند. آمار و اطلاعات گواه آن است که سد گتوند نه تنها کمترین تاثیری در نامطلوب کردن آب رودخانه کارون نداشته بلکه، با اعمال مدیریت مخزن، مقدار شوری آب پس از احداث این سد و در ایستگاه اندازه گیری سد انحرافی گتوند که بیش از 50 سال سابقه آماری دارد، کمتر از زمان احداث سد شده است. زمانی هیاهوی نابودی جنگل هیرکانی را در دریاچه سد شفارود بزرگ نمایی می کنند، موقعی چشمه بل را که نجات آن شاهکار مهندسی کشور است را در سد داریان بهانه می نمایند، و اینجا و آنجا از اعتراض مردم منطقه میناب در هرمزگان نسبت به سد استقلال، اعتراض یزدی ها به مردم شرق اصفهان، مردم زرین گل در علی آباد کتول، مردم شاهرود با سمنان، مردم الیگودرز با مردم قم، بختیاری ها با اصفهانی، و اعتراض به ساخت سد تالوار در زنجان سخن به میان می آورند. اینان حتی به خود زحمت نداده اند تا متون تاریخی مناسبات ارضی، کشاورزی، و آبیاری کشور را مطالعه کنند، و دریابند که از دیر باز بر سر آب برادر برادر را کشته است، قوم ها و طایفه ها به هم تاخته اند، جنگ ها در مقیاس کوچک و متوسط بر سر آب، انجام شده است، که چالش های کنونی نه بحث تازه ای است، و نه پیامدهای نامطلوبی دارد، که تازه به دوران رسیده های محیط زیست آنـها را عمده می کنند تا به جای پالایش رودخانه کارون،کاهش آلودگی هوای شهرها، مشکل ریزگردها، تخریب جنگل ها، عدم ورود پساب خام کشاورزی به محیط زیست انسانی، ساماندهی استفاده کننده های سوخت های فسیلی، به سدها و صنعت سد سازی که یکی از پاک ترین انرژی های جهان و کشور هستند، به راحتی بتازند و توهین کنند. در این هیاهوی ساختگی چنین به نظر می رسد که این مافیای نو ظهور را باید در جایی دیگر و خارج از حوزه صنعت آب و برق جستجو و رصد کرد.
فشـرده نتایج چالش هایی که در دو همایش فرامـلی پیاپی که در تاریخ های 14/03/1394 و19،18/03/1394 در کشور با حضور مدیران و کارشناسان حوزه آب از چهارده کشور جهان در تهران تشکیل شد، بر این نکته تاکید داشت: که سدها گذشته از جلوگیری از وقوع سیلاب و خشکسالی ها، درتغذیه منابع آب های زیرزمینی بسیار موثرند، و در مناطقی از جهان که سد ساخته شده است،سدها متعادل کننده شوری و شیرینی آب های سطحی و زیرزمینی بوده اند، و برعکس در مناطقی که سد ساخته نشده، شوری زمین و آب در آن مناطق افزایش یافته است. هر دو همایش در پایان به این نتیجه مشترک دست یافتند که ، ساخت هر چه بیشتر مخازن ذخیره سطحی( سدها) برای پشت سر گذاردن دوره های خشکسالی و تعادل بخشی آب های زیرزمینی در کنار تامین آب کشاورزی، تولید انرژی و جلو گیری از بروز سیلاب ها در کشورها ضروری و اجتناب ناپذیر است.
گذشته از این،195 کشور شرکت کننده درکنفرانس تغییرات اقلیمی که در روزهای 20 و21 آذر ماه سال جاری در شهر پاریس تشکیل شد ،پس از حدود دو هفته مذاکرات فشرده دراین نشست ، موافقت کردند، تا در جهت کاهش انتشار گازهای گلخانه ای، با کاستن ازمصرف سوخت های فسیلی،استفاده ازانرژی های پاک و نو که انرژی برقابی اصلی ترین و مهم ترین بخش آن است را افزایش دهند.
بر اساس آخرین یافته های زیست محیطی، از هر مگاوات ساعت انرژی برق نیروگاه های حرارتی 871 کیلو گرم گاز کربنیک تولید می شود، که کاهش هر 39 کیلو گرم گازکربنیک برابر کاشت یک درخت و کاهش هر 5123 کیلو گرم گازکربنیک برابر توقف یک خودرو است، و به ازای هر لیتر بنزین مصرفی در خودرو در صورتی که هم خودرو و هم سوخت آن برابر استاندارد جهانی باشد، 2.4 کیلو گرم گازکربنیک تولید می شود.
تنها نیروگاه سد کارون سه سالانه 4،200،000 مگا وات ساعت برق تولید می کند، که معادل کاهش 3،658،200 کیلو گرم گازکربنیک و معادل کاشت 93،800،000 اصله درخت و برابر توقف 712،800 خودرو در سال می شود. آیا بهتر نیست دوستداران محیط زیست که به دنبال مافیای خود ساخته سد سازی هستند، کمی بیاندیشند و برای به وجود آوردن زیست بومی سالم و قابل تحمل برای شهروندان کشور، مدارک و مستندات را بخوانند و با عدد و رقم پا به میدان بگذارند. امروزه همه علاقه دارند که کلی گویی کنند چون کلی گفتن نیاز به فکر کردن و اندیشیدن ندارد. فکر و اندیشه مجال پرواز به تخیل و اوهام را نمی دهد، واقعیت را می بیند و برای چاره جویی از معضل زیست محیطی ایجاد شده، فرافکنی نکرده و منشا و مبدا آلودگی ها را می جوید و در رفع آن می کوشد.صنعت سد سازی پایدار و برجا می ماند، تا به تلطیف آب و هوای کشور یاری رساند، و نگذارد آب این مناسب ترین بخش اقتصادی کشور، هدر رفته و از دسترس خارج شود.
*داود رحمانیان - کارشناس ارشد آب